Uzależnienia - ten przyjaciel, który zawsze wraca

Obraz Alexa z Pixabay

Jak zaburzenia przywiązania torują drogę do więzi z nałogiem

Wyobraź sobie, że w dzieciństwie ktoś obiecał Ci, że zawsze będzie obok. Że przytuli, kiedy jest źle. Że wysłucha, kiedy czujesz się samotny. Że ochroni, kiedy świat wydaje się zbyt głośny i zbyt groźny.Tylko że ta obietnica nigdy nie została spełniona.

Zamiast ciepła – chłód. Zamiast obecności – nieobecność. Zamiast poczucia bezpieczeństwa – strach, wstyd i poczucie bycia ciężarem. Dziecko w takiej sytuacji uczy się, że na ludzi nie zawsze można liczyć. Ale ból i samotność wciąż gdzieś są – więc zaczyna szukać kogoś lub czegoś, co ten ból uciszy.

I wtedy pojawia się „nowy przyjaciel”. Może to być alkohol. Może pornografia. Może gra, zakupy, jedzenie, dopamina z telefonu. Ten przyjaciel nigdy nie mówi „nie mam teraz czasu”. Zawsze odbiera telefon. Zawsze „rozumie”, co czujesz. Przynosi natychmiastową ulgę.

Problem w tym, że to przyjaciel z podwójnym dnem. Najpierw koi, potem rani. Najpierw daje poczucie mocy i ukojenia, a później zabiera coraz więcej – zdrowie, relacje, poczucie własnej wartości. I choć wiesz, że Cię niszczy, trudno odejść – bo jest jedyną „osobą”, która była przy Tobie naprawdę konsekwentnie przez lata.

W zaburzeniach przywiązania ta więź z uzależnieniem działa jak zastępcza relacja – pozornie bezpieczna, przewidywalna, dostępna 24/7. Ale w rzeczywistości jest więzieniem.

Dlatego w terapii kluczowe staje się znalezienie nowego rodzaju więzi – z drugim człowiekiem, który będzie obecny, uważny i bezpieczny. Takiego, który pomoże nauczyć się żyć bez toksycznego „przyjaciela”.

Bo prawdziwy przyjaciel nie wymaga, żebyś płacił swoim życiem za chwilę spokoju.

Obraz mostafa meraji z Pixabay

Stąd Korzenie problemów uzależnieniowych często sięgają dzieciństwa

Leczenie uzależnień to nie tylko walka z samym nałogiem. To praca nad całym, złożonym systemem mechanizmów psychicznych, które przez lata pomagały człowiekowi przetrwać. Dlatego terapia bywa długa, trudna i obarczona wysokim ryzykiem nawrotu.

Uzależnienia rzadko występują w pojedynkę

Wielu pacjentów zmaga się z tzw. uzależnieniami krzyżowymi – na przykład od substancji chemicznych i zachowań (seks, hazard, gry). Do tego aż 60–65% osób uzależnionych spełnia kryteria zaburzeń osobowości. Takie połączenie utrudnia leczenie, bo każda z tych trudności wzmacnia drugą. (Casadio i in., 2014 ; Roncero i in., 2019)

Wspólny mianownik: trauma i problemy z przywiązaniem

Badania wskazują, że zarówno uzależnienia, jak i zaburzenia osobowości często mają swoje korzenie w traumach dzieciństwa – szczególnie tych związanych z relacjami z najbliższymi. Gdy rodzic jest nieobecny emocjonalnie, obojętny lub krzywdzący, dziecko nie uczy się skutecznie radzić sobie z emocjami. Szuka więc alternatywnych sposobów ukojenia – najpierw w fantazjach, grach, masturbacji czy jedzeniu, a później w substancjach psychoaktywnych czy zachowaniach kompulsywnych.

Przykłady z życia pokazują ten proces bardzo wyraźnie: dziecko, które po odrzuceniu lub zlekceważeniu przez rodzica ucieka w zachowanie dające natychmiastową ulgę, wzmacnia schemat emocjonalnej „ucieczki”. Z czasem te strategie stają się codziennością. W wieku dorosłym dołączają do nich „zachowania zmowy”: ukrywanie, zaprzeczanie, minimalizowanie problemu. Powstaje podwójne życie – oficjalne i to „ukryte”, w którym rządzi nałóg.

Osoby uzależnione często mają silnego wewnętrznego krytyka („Jesteś beznadziejny”), wysoki poziom odcięcia emocjonalnego i tendencję do oszukiwania siebie oraz innych. To tworzy mur, który utrudnia przyznanie się do problemu i podjęcie leczenia. Do tego dochodzi samotność, wstyd i poczucie beznadziei – paliwo dla dalszego uzależnienia.

Dodatkowym utrudnieniem jest obecność zaburzeń osobowości (np. borderline) i zespołu stresu pourazowego (PTSD). Statystyki są bezlitosne – osoby z zaburzeniami osobowości częściej doświadczają nawrotu po terapii, a trauma interpersonalna (krzywda ze strony bliskich) jest obecna u niemal wszystkich pacjentów z uzależnieniami.

Co to oznacza dla terapii?

Skuteczne leczenie uzależnień wymaga czegoś więcej niż odstawienia substancji czy kontroli zachowań. Potrzebne są modele terapeutyczne, które jednocześnie pracują z:

• traumą związaną z systemem przywiązania,

• zaburzeniami osobowości,

• strategiami radzenia sobie z emocjami.

Tylko wtedy możliwe jest przerwanie błędnego koła ucieczki i samotności, które przez lata napędzało uzależnienie.

Terapia schematów – dlaczego może być skuteczna w leczeniu uzależnień?

W przypadku osób z trudną historią dzieciństwa, zaburzeniami osobowości i problemami w relacjach, sama „kontrola nałogu” to za mało. W takich sytuacjach obiecującą metodą okazuje się terapia schematów (Schema Therapy, ST).

W modelu ST uzależnienie traktowane jest jako dysfunkcyjny tryb radzenia sobie – strategia unikania bólu emocjonalnego związanego z niezaspokojonymi potrzebami.Pacjenci często działają w jednym z trzech stylów:

1. Poddanie się schematowi – „i tak jestem beznadziejny, po co próbować”.

2. Unikanie schematu – ucieczka w substancje, seks, gry, zakupy.

3. Nadkompensacja schematu – np. agresja lub przesadna kontrola, żeby ukryć poczucie bezbronności.

Uzależnienie pozwala tymczasowo odciąć się od bólu, ale utrwala cykl: schemat → negatywne emocje → dysfunkcyjna reakcja → jeszcze silniejszy schemat.

Stąd praca w modalności ST przebiega na trzech poziomach: poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym. Terapeuta pomaga pacjentowi:

• rozpoznać własne schematy i tryby,

• zaspokoić niezaspokojone potrzeby w zdrowszy sposób,

• ograniczyć zachowania unikowe,

• wzmocnić Zdrowego Dorosłego.

W praktyce wykorzystuje się techniki takie jak:

• rescripting wyobrażeń (przepisywanie bolesnych wspomnień),

• restrukturyzacja poznawcza,

• praca na krześle (dialog z różnymi częściami siebie),

• empatyczna konfrontacja dysfunkcyjnych trybów.

Badania pokazują, że ST:

• utrzymuje pacjentów w terapii dłużej niż tradycyjne modele,

• działa u osób z zaburzeniami osobowości i złożoną traumą,

• może pomóc w leczeniu uzależnień, szczególnie gdy współwystępują problemy z przywiązaniem.

W odróżnieniu od wielu klasycznych metod, ST nie skupia się tylko na „gaszeniu” zachowania, ale leczy jego źródło – ból emocjonalny z przeszłości.

Dla wielu osób uzależnienie to nie „zły nawyk”, lecz strategia przetrwania. Terapia schematów daje szansę na zbudowanie czegoś, czego często nigdy wcześniej nie doświadczyli – bezpiecznej relacji, w której można uczyć się zdrowych sposobów radzenia sobie z emocjami i budować nowe życie, wolne od nałogu.

Obraz bruce lam z Pixabay

Jak w praktyce w terapii schematów rozstajemy się albo rozluźniamy więź z toksycznym „przyjacielem” pod postacią uzależnienia?

Pierwszym krokiem jest zrozumienie, dlaczego ten „przyjaciel” w ogóle się pojawił. W ST terapeuta pomaga pacjentowi zobaczyć, że uzależnienie było sposobem na uniknięcie kontaktu z bolesnymi trybami dziecięcymi – np. Samotnym Dzieckiem czy Zranionym Dzieckiem. Uzależnienie chroniło przed emocjami, których w dzieciństwie nie było komu ukoić.

„To nie jest twoja słabość. To była twoja metoda przetrwania.”

Spotkanie z trybem dziecięcym

Kiedy wiemy już, przed czym pacjent ucieka, pracujemy nad nawiązaniem kontaktu z tym „wewnętrznym dzieckiem”. W bezpiecznej relacji terapeutycznej pacjent może po raz pierwszy „usłyszeć” to dziecko, uznać jego ból i dać mu przestrzeń na wyrażenie emocji. Moment, w którym toksyczny przyjaciel traci swoją absolutną pozycję – bo pojawia się ktoś inny, kto potrafi wysłuchać i ukoić jest kluczowym momentem do zmiany postaw i zachowania w dorosłości.

Konfrontacja „przyjaciela”

W ST nazywamy to empatyczną konfrontacją. Terapeuta pomaga pacjentowi zobaczyć całą prawdę o uzależnieniu – że choć dawało chwilową ulgę, w długim okresie niszczyło życie i relacje. Nie chodzi o moralizowanie, ale o pełne, bezpieczne spojrzenie na to, jak ten „przyjaciel” dziś rani i nie robi "dobrej roboty".

Wzmacnianie Zdrowego Dorosłego

To kluczowy etap. Pacjent uczy się korzystać z własnego Zdrowego Trybu Dorosłego – tej części siebie, która potrafi troszczyć się o potrzeby wewnętrznego dziecka bez uciekania się do destrukcyjnych strategii. Terapeuta modeluje taką postawę w relacji terapeutycznej, a z czasem pacjent przejmuje tę rolę wobec siebie. W konsekwencji będzie budował nowe więzi. Najtrudniejsza część rozstania z toksycznym „przyjacielem” to znalezienie nowych relacji, które będą bezpieczne i karmiące. W ST praca nad przywiązaniem jest fundamentem – pacjent uczy się ufać, prosić o pomoc, być w bliskości bez lęku i bez potrzeby uciekania w nałóg.

Terapia schematów nie polega tylko na odcięciu „przyjaciela”. Chodzi o to, by w jego miejsce pojawiły się relacje i strategie, które faktycznie wspierają, pomagają, służą ku dobru a nie ranią i niszczą.

Artykuł napisany na podstawie :

• materiałów szkoleniowych Addiction Treatment (STAT): Transformation for Addicts with Liz Lacy

• https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2024.1366617/full

Kamila Stefanik